Op 19 januari 2021 heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens met het zogenaamde Lactatus-arrest uitspraak gedaan over de geldigheid van bedelverboden (EHRM 19 januari 2021, Lactatus t. Zwitserland, nr. 14065/15). De uitspraak heeft wellicht ook gevolgen voor bedelverboden in België.
Bedelverbod in Genève
Op 22 juli 2011 kreeg een Roemeense vrouw, behorende tot de Romagemeenschap, een boete van 100 Zwitserse frank (+/- € 93). Zij had namelijk een strafwet van het kanton van Genève overtreden. Deze strafwet verbiedt elke vorm van bedelen. Al haar bedelopbrengsten werden daarbij in beslag genomen. Het hield haar echter niet tegen, want als een volleerde crimineel bleef ze gretig bedelen. In de twee jaren die daarop volgden werd ze dan ook tweemaal gearresteerd en werd ze nog acht keer beboet. Omdat ze halsstarrig weigerde om de boetes te betalen, werd ze in 2015 uiteindelijk aan een vervangende gevangenisstraf onderworpen.
Wettelijkheid van een bedelverbod
In de eerste plaats diende het Europees Hof voor de Rechten van de Mens na te gaan of bedelen binnen het EVRM-toepassingsgebied, en dus binnen haar bevoegdheden, valt. Uiteindelijk oordeelt het dat dit inderdaad het geval is en dat het kadert in het recht op de eerbiediging van het privéleven (art. 8 EVRM). Het Hof acht zich met andere woorden bevoegd.
Vervolgens geeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in haar Lactatus-arrest aan dat de menselijke waardigheid wordt aangetast wanneer iemand niet over voldoende bestaansmiddelen beschikt. Daarom hebben personen die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken het recht om hulp te vragen. Dit recht wordt door het recht op de eerbiediging van het privéleven beschermd. Het is wel zo dat dit recht kan worden beperkt, maar dan enkel door de uitzonderingsgronden die in lid 2 van artikel 8 EVRM zijn voorzien. Dit artikel geeft aan dat dergelijke beperkingen een legitiem doel moeten dienen, een wettelijke basis moeten hebben en dat ze bovendien noodzakelijk moeten zijn voor de democratische samenleving.
Artikel 8 – Recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven
Een ieder heeft het recht op respect voor zijn privé leven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn correspondentie.
Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.” (Art. 8 EVRM)
Volgens het Lactatus-arrest heeft het genoemde bedelverbod een wettelijke basis en dienen ze een legitiem doel. Bedelen gaat namelijk vaak met overlast en zelfs met uitbuiting gepaard. Dat was ook het argument van de Zwitserse Staat: het bedelverbod was nodig om de exploitatie van kinderen en de mensenhandel een halt toe te roepen. Ook werd aangehaald dat het verbod nodig was om passanten, winkeleigenaars en bewoners te beschermen.
Toch moet het Hof onderzoeken of een bedelverbod ook noodzakelijk is voor een democratische samenleving. Hiervoor dient het Hof een belangenafweging te maken tussen de belangen van de maatschappij en de belangen van het individu. Het maken van deze afweging behoort in principe toe aan de staten, maar het Hof moet wel controleren of zij de proportionaliteit voldoende aangetoond en gemotiveerd hebben.
Het Lactatus-arrest geeft niet aan dat een bedelverbod automatisch verboden is, maar het Lactatus-arrest hekelt wel het algemeen karakter van het bedelverbod in het kanton Genève. Dit algemeen verbod staat namelijk geen belangenafweging toe en houdt geen rekening met de individuele kwetsbaarheid van de betrokken personen. Het Lactatus-arrest benadrukt de individuele kwetsbaarheid van de bedelende vrouw. Zij kwam namelijk uit een extreem arm gezin, was analfabeet, kwam niet in aanmerking voor sociale bijstand en had geen job. Haar enige overlevingsstrategie was bedelen. Daarnaast haalde het Hof aan dat er geen enkele aanwijzing was dat zij op enige manier opdringerig of agressief was.
Het Hof besluit dat er sprake is van een schending van artikel 8 EVRM en haalt aan dat men minder verregaande maatregelen had kunnen treffen die wel proportioneel waren.
Gevolgen voor Belgische bedelverboden
In België is er geen algemeen verbod op bedelarij. Dit verbod werd namelijk in 1993 afgeschaft. Wel zijn er gemeenten die via een politiereglement een eigen lokaal bedelverbod hebben ingevoerd. In Gent is dit bijvoorbeeld het geval en geldt er een verbod op agressief bedelen. Zo’n verbod lijkt te stroken met het Lactatus-arrest, want het beschermt de democratische samenleving.
1. Het is op het ganse grondgebied verboden te bedelen op een agressieve manier, onder meer door het opdringerig aanklampen van voorbijgangers.
[…]
5. Het is verboden te bedelen in de Gentse-Feestenzone tijdens de Gentse-Feestenperiode, vastgelegd in de jaarlijkse Politieverordening Gentse Feesten.
6. Het is op het ganse grondgebied verboden aan de deuren te bellen of te kloppen met het doel een aalmoes te bekomen.7. Overtreding van dit reglement wordt gesanctioneerd met een administratieve geldboete van 120 euro.” (Gents Politiereglement op de bedelarij)
Toch zijn er ook algemenere verboden die wellicht moeilijker liggen, zoals het algemeen verbod om te bedelen tijdens de Gentse Feesten of het verbod om aan de deuren te bellen voor een aalmoes. In Antwerpen en Mechelen geldt dan weer een algemeen bedelverbod in delen van het stadscentrum en in Gent is Open Vld vragende partij voor een soortgelijk algemeen verbod in de winkelstraten en de stationsbuurt.
Dergelijke algemene verboden zijn eigenlijk maar op één zaak gericht en dat is het opwaarderen van het commercieel en toeristisch karakter van een stad en niet op het beschermen van de democratische samenleving. Daarover is het Lactatus-arrest dan ook heel duidelijk: dit is strijdig met het EVRM en schendt de mensenrechten. Het is nu aan de lokale besturen om hun bedelverboden te herzien. Misschien kunnen ze deze keer overwegen om mensen in armoede te helpen in plaats van hen te bestraffen.
