Vorige week besliste de Raad van Europa om het lidmaatschap van Rusland op te zeggen. Na de invasie van Oekraïne – en eerder ook al na de annexatie van de Krim en na de militaire operaties in Tsjetsjenië – was het land al geschorst. Door het einde van het lidmaatschap is Rusland niet langer gebonden aan het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens (EVRM) en moet het niet langer de uitspraken van het Mensenrechtenhof vrezen. Zo verlaat Rusland het door Gorbatsjov in 1989 geprezen “gezamenlijk Europees Huis”, een huis zonder Koude Oorlog en met onder andere mensenrechten en democratie als voornaamste fundamenten.
Internationale organisatie die buiten de Europese grenzen reikt
De Raad van Europa is een internationale organisatie die losstaat van de Europese Unie, hoewel het dezelfde hymne kent en dezelfde vlag voert. De Raad van Europa werd in 1949 opgericht. Na de Tweede Wereldoorlog wilde men voor eens en voor altijd een grote oorlog in Europa voorkomen door de Europese landen samen te brengen in gemeenschappelijke instellingen. Samen schiepen deze landen zo een Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en kwam er onder meer een Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Het lidmaatschap staat in principe uitsluitend open voor Europese landen, landen die op het Europese continent liggen. Ook Turkije – ten tijde van de Koude Oorlog een onmisbare bondgenoot tegen de Sovjet-Unie – maakt al lange tijd deel uit van de Raad van Europa. Ongeveer drie procent van het grondgebied van Turkije ligt op het Europese continent. Zo’n 26 jaar geleden werd Rusland lid van de Raad van Europa. Er kwam toen een einde aan de harde breuklijn van de Koude Oorlog en een tijdperk van ontdooiing van onderkoelde relaties leek ingezet. Tot nu.
Sinds 2000 strekt de Raad van Europa zich zelfs uit tot buiten de Europese grenzen. Onder meer Georgië en Armenië liggen net buiten de Europese grenzen, maar omdat beide landen diepe banden met de Europese cultuur hebben, worden ze toch als Europees gezien. Van alle Europese organisaties die na de Tweede Wereldoorlog ontstonden, omvat de Raad van Europa de meeste leden.
Beëindiging van het lidmaatschap van Rusland
De opzegging van het lidmaatschap van Rusland gebeurt op basis van artikel 8 van het Statuut van de Raad van Europa. Dat artikel bepaalt dat men het lidmaatschap mag beëindigen na een inbreuk op artikel 3 van het statuut. Artikel 3 bepaalt onder meer dat leden de beginselen van de rechtstaat, het genot van de mensenrechten en het genot van de fundamentele vrijheden moeten aanvaarden.
Any Member of the Council of Europe which has seriously violated Article 3 may be suspended from its rights of representation and requested by the Committee of Ministers to withdraw under Article 7. If such Member does not comply with this request, the Committee may decide that it has ceased to be a Member of the Council as from such date as the Committee may determine.” (Art. 8 Statuut van de Raad van Europa)
Een van de gevolgen van het intrekken van het lidmaatschap van Rusland is dat het niet langer gebonden is tot de bepalingen van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Ook verliest het Mensenrechtenhof in Straatsburg zijn bevoegdheid om op te treden als Rusland mensenrechtenschendingen begaat.
Russische burgers zijn het kind van de rekening
Het grootste slachtoffer is misschien wel de Russische burger. De Russische onderdanen verliezen een krachtig orgaan om in eigen land mensenrechten af te dwingen. In de praktijk is dit echter enigszins te relativeren. Rusland was al lange tijd een van de slechtste leerlingen in de Europese mensenrechtenklas. Het voerde sommige arresten wel uit, maar enkel de arresten waarmee het zelf geen problemen had. Het land weigerde onder andere te raken aan de strenge wetgeving omtrent homoseksualiteit.
Achter de schermen was Rusland zich eigenlijk ook al virtueel aan het terugtrekken, zonder dat formeel te doen. In 2015 had het Russische parlement bijvoorbeeld nog beslist dat het arresten van het Mensenrechtenhof kan overrulen als ze strijdig zijn met de Russische belangen. Met andere woorden: de Russische belangen – ook als ze mensenrechtenschendingen inhouden – zijn belangrijker dan de rechtspraak van een internationaal erkend Mensenrechtenhof. In feite verloren de arresten van het Mensenrechtenhof toen al hun nut. Bovendien zond het land een krachtig signaal uit naar andere leden: het ongestraft ondermijnen van de bevoegdheid van het Mensenrechtenhof is mogelijk.
In ieder geval komt het een en ander Rusland goed uit. Hoewel het de arresten niet altijd uitvoerde, waren er jaarlijks duizenden Russen die een klacht tegen Rusland indienden. Hun klacht werd ten minste gehoord en vond de weg naar de internationale pers. Nu bestaat het risico dat klachten niet langer worden gehoord. Bovendien bood het lidmaatschap van de Raad van Europa bescherming tegen het herinvoeren van de doodstraf. De afschaffing van de doodstraf is een absolute voorwaarde voor de toetreding tot de Raad van Europa. Het Rusland nu vrij om de doodstraf opnieuw in te voeren.
Gevolgen voor nieuwe en lopende klachten tegen Rusland
Klachten die vanaf 17 maart 2022 tegen Rusland worden ingediend, worden sowieso onontvankelijk en worden niet behandeld. Over het lot van klachten die eerder zijn ingediend en die nog niet zijn behandeld, bestaat nog veel onduidelijkheid. Men wil eerst bestuderen hoe het verder moet.
In theorie blijft het Mensenrechtenhof namelijk wel bevoegd om uitspraak te doen over deze oudere klachten, maar het probleem is dat de procedures bij het Mensenrechtenhof op tegenspraak moeten verlopen. Dat wil zeggen dat Rusland zich moet kunnen verdedigen. Dat ligt moeilijk, want Rusland betwist dat het nog gebonden is en zal wellicht zijn kat sturen. Dat ondermijnt de geldigheid van eventuele uitspraken. Ook moet er bij de behandeling van de zaken steeds een EHRM-rechter van het geviseerde land zetelen, terwijl de Russische EHRM-rechter nu niet langer lid is. In theorie kan Rusland een beroep doen op een Russische plaatsvervanger, maar er lijkt momenteel maar weinig animo te zijn om de belangen van Rusland te vertegenwoordigen.
Eventuele uitspraken omtrent lopende zaken, als ze volgen, zullen wellicht louter symbolisch zijn. Rusland zal waarschijnlijk niks aanvangen met het arrest. Als het open mensenrechtenschendingen aankomt, is symboliek echter nog steeds beter dan niks doen. Niks doen is nooit een goed idee.
