Het schiereiland Krim is voor Rusland altijd al heel belangrijk geweest. Strategisch gezien heeft het veel waarde, omdat Rusland nu de volledige controle heeft over de Straat van Kertsj, de zeestraat die de verbinding vormt tussen de Zee van Azov en de Zwarte Zee. Op dezelfde manier heeft ook Turkije al lang een troef in handen. Het Turkse grondgebied omsluit namelijk de Bosporus en de Dardanellen, de zeestraten die de Zwarte Zee en de Middellandse Zee met elkaar verbinden. In principe zijn deze zeestraten vrij toegankelijk, zowel voor commerciële schepen als voor oorlogsschepen, maar recent legde Turkije toch een aantal beperkingen op. Daarvoor beroept het zich op het zogeheten Verdrag van Montreux.
Wat is het Verdrag van Montreux?
Het Verdrag van Montreux is een verdrag dat op 20 juli 1936 werd ondertekend. Hierbij kreeg Turkije de controle over de Dardanellen en de Bosporus. Het verdrag regelt meteen ook de militaire activiteiten in de regio. Het verdrag kwam er oorspronkelijk als reactie op het gedrag van fascistisch Italië. De Turkse regering vreesde dat Italië zijn macht tot in de Zwarte Zee zou willen uitbreiden. Na veel diplomatiek werk en met het oog op het voorkomen van oorlogsdreigingen kwam het verdrag tot stand. Italië en de Verenigde Staten waren niet bij het verdrag betrokken.
In feite geeft het verdrag Turkije de volledige controle over de twee zeestraten, op voorwaarde dat koopvaardijschepen in vredestijd vrije doorgang krijgen. Ook wordt de toegang van militaire schepen van landen die niet aan de Zwarte Zee liggen enorm beperkt. Onder meer de doorgang van vliegdekschepen van een land dat niet aan de Zwarte Zee ligt, is verboden. Dat biedt veiligheidswaarborgen voor landen als Georgië, Rusland, Oekraïne, Roemenië, Bulgarije en Turkije zelf.
Inhoud van het Verdrag van Montreux
Het verdrag schrapt de vorige verdragen, waarbij onder meer een demilitarisering van de regio werd voorgeschreven. Het regelt ook de vrije doorvaart van koopvaardijschepen. Daarnaast kreeg Turkije het recht om alle buitenlandse oorlogsschepen te weigeren in tijden van oorlog of als het door agressie wordt bedreigd. Ook mag Turkije de doorvaart weigeren van koopvaardijschepen die aan landen toebehoren waarmee Turkije in oorlog is.
Verder bevat het verdrag zeer specifieke beperkingen met betrekking tot de oorlogsschepen die er mogen passeren. Niet-Zwarte-Zee-mogendheden moeten bijvoorbeeld vooraf laten weten dat ze een doortocht wensen, er mogen niet meer dan negen buitenlandse oorlogsschepen tegelijkertijd passeren enzovoort.
Inroepen van het Verdrag van Montreux in 2022
Het verdrag van Montreux biedt Turkije met andere woorden mogelijkheden om in te grijpen bij dreigingen. Dat kan het doen op basis van artikel 19 en op basis van artikel 21. Artikel 19 geeft Turkije het recht om in te grijpen in tijden van oorlog en artikel 21 doet dat wanneer het land zich bedreigd voelt door een nakend oorlogsgevaar.
Concreet houdt het inroepen van deze artikelen in dat er nu voor militaire schepen een verbod is om tussen de Middellandse Zee en de Zwarte Zee te varen. Het verbod geldt voor alle landen. Ook bijvoorbeeld NAVO-schepen – Turkije is lid van de NAVO – zijn niet toegestaan. Evenmin mogen schepen van landen die aan de Zwarte Zee grenzen van de Middellandse Zee naar de Zwarte Zee varen of omgekeerd.
In de praktijk heeft het sluiten van de zeestraten vooral gevolgen voor Rusland. Bij de NAVO was er niet meteen veel animo om oorlogsschepen naar de regio te sturen, terwijl de kleine Oekraïense vloot al volledig in de Zwarte Zee ligt. Enkel Rusland zal nu een deel van de vloot niet in de regio kunnen inzetten. Turkije wil Rusland ook niet al te hard voor het hoofd stoten en kiest wel voor een voorzichtige interpretatie van het verdrag – het is meteen ook de reden waarom Turkije ook NAVO-schepen de toegang ontzegt. Daarom kent het oorlogsschepen wel het recht toe om naar hun basis terug te keren. Turkije waarschuwt er echter voor dat er van deze uitzondering geen misbruik mag worden gemaakt en dat schepen die naar hun thuishaven terugkeren, niet aan de oorlog mogen deelnemen.
Rond 28 februari riep Turkije het verdrag in toen vier Russische oorlogsschepen toegang wilden krijgen tot de Zwarte Zee. Toen bleek namelijk dat slechts een van de vier schepen een thuisbasis in de Zwarte Zee heeft. Dit oorlogsschip mocht doorvaren, de andere drie niet.
Uitholling van het Verdrag van Montreux door het Istanboelkanaal
Er zijn al langer plannen om het zogeheten Istanboelkanaal aan te leggen. Dit kanaal langs de Turkse metropool Istanboel moet de drukke Bosporus ontlasten. Jaarlijks varen zo’n 50.000 schepen langs de Bosporus en de wachttijd kan daarbij tot weken oplopen. Om veiligheidsredenen is enkel eenrichtingsverkeer er toegestaan.
Het aan te leggen kanaal zal een lengte hebben van ongeveer vijftig kilometer en zal ten westen van Istanboel liggen. Bijzonder aan dit kanaal is dat het niet onder het verdrag van Montreux zal vallen. In principe gelden de beperkingen voor buitenlandse vliegdekschepen dus niet. Voor Turkije is dit overigens ook een interessante kwestie, want omdat het kanaal niet onder het verdrag zal vallen, zal men tol kunnen heffen.
