In België is ontsnappen uit de gevangenis in principe niet strafbaar, hoewel de vorige regering daar verandering in wou brengen. Gedetineerden die tijdens hun ontspanning strafbare feiten plegen, kunnen uiteraard voor die feiten worden vervolgd. Daarnaast kunnen ook helpers, zoals cipiers, medegedetineerden of familieleden, vervolgd worden indien ze een gevangene helpen te ontsnappen. Vroeger was er een verschoningsgrond voorzien voor bloed- en aanverwanten, maar die werd al bij de wet van 29 juni 1993 geschrapt.
Ontsnappen uit gevangenis is niet strafbaar
Het ontsnappen uit een gevangenis is in principe niet strafbaar. Politiek is de strafbaarheidsstelling daarvan altijd al een gevoelig thema geweest omdat de vrijheidsdrang aangeboren is en een niet te onderdrukken kracht is.
Als een gevangene daarbij strafbare handelingen stelt, zoals bijvoorbeeld het vernielen van de omheining of het gijzelen van een cipier, zijn deze handelingen op zich wel strafbaar. Een gevangene die gewoon tijdens een penitentiair verlof niet naar de gevangenis terugkeert, stelt met andere woorden geen strafbaar feit.
Wel is het zo dat de ontsnapping andere gevolgen kan hebben, zoals een tuchtsanctie in de gevangenis. Ook kan de ontsnapping gevolgen hebben voor latere beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbank, bijvoorbeeld omtrent een vervroegde invrijheidsstelling. Een ontsnapping is per slot van rekening een duidelijke aanwijzing van het bestaan van toekomstig onttrekkingsgevaar, een van de factoren waar de strafuitvoeringsrechtbank rekening mee houdt.
Bij het wetsvoorstel omtrent het nieuw Strafwetboek, ingediend door minister Koen Geens, werd er wel voorzien in een strafbaarheidsstelling van één tot drie jaar cel. Door de val van de Regering-Michel I kwam het echter nooit tot een stemming. Tijdens de volgende legislatuur werd er opnieuw een wetsvoorstel voorzien, maar werd er al meteen aandacht geschonken aan de gevoeligheid van de strafbaarheidstelling van ontvluchting. Gelet op de coronacrisis lijkt er ook hier niet snel schot in de zaak te komen.
Bewakers zijn wel strafbaar
Ondanks het feit dat de gedetineerde niet strafbaar is, voorziet het Strafwetboek wel in straffen voor wie de gedetineerde helpt te ontsnappen.
Er is bijvoorbeeld voorzien in sancties voor hen die aangesteld zijn om de gevangene te bewaken, maar die nalatig zijn. Het woord “gevangene” moet daarbij ruim worden geïnterpreteerd en omvat bijvoorbeeld ook verdachten, krijgsgevangenen en beschuldigden die in voorlopige hechtenis zijn. De sanctie is afhankelijk van een aantal zaken:
| Situatie | Gevangenisstraf indien de aangestelde geen verstandhouding heeft met de ontvluchte | Gevangenisstraf indien de aangestelde wel een verstandhouding heeft met de ontvluchte |
| (A) De ontvluchte werd vervolgd of was veroordeeld wegens een wanbedrijf, was krijgsgevangene, was ter beschikking van de minister van Justitie gehouden of het gaat om een persoon die ter bescherming van de maatschappij geïnterneerd was | 8 dagen tot 3 maanden | 6 maanden tot 2 jaar |
| (B) De ontvluchte werd vervolgd of was veroordeeld wegens een misdaad of was aangehouden in het kader van de uitleveringswet | 15 dagen tot 1 jaar | 1 jaar tot 5 jaar |
Andere helpers strafbaar
Anderen die de gevangene helpen te ontsnappen of zijn ontsnapping mogelijk maken, zijn eveneens strafbaar. Het kan daarbij gaan om hulp van buitenaf, maar ook om medegedetineerden. Hierbij is geen bijzonder opzet nodig: nalatigheid of onvoorzichtigheid volstaat. Het gaat om een algemene regel. Bij het verschaffen van werktuigen of wapens worden onder voorwaarden strengere sancties voorzien.
| Situatie | Gevangenisstraf |
| Situatie A (zie eerder) | 15 dagen tot 1 jaar |
| Situatie B (zie eerder) | 3 maanden tot 2 jaar |
Hulp door het verschaffen van werktuigen
Wanneer de ontvluchting echter samengaat met geweld, bedreiging of gevangenisbraak én de hulp bestaat uit het verschaffen van werktuigen (bv. vijl, haak, touw enz.), riskeren helpers een strengere straf. Het geweld kan bv. ook tegen andere gedetineerden geschieden. Volgens de rechtspraak is het wel vereist dat de gevangene ook effectief de werktuigen gebruikte. Ook interpreteert de rechtspraak dit heel restrictief. Een laken waarmee de gedetineerde zelf een touw maakt of zelfs een helikopter die op de binnenkoer landt (geen werktuig) vallen hier niet onder.
Hierbij moet opnieuw het onderscheid worden gemaakt volgens de bovenstaande tabel, maar ook tussen aangestelden en andere helpers
| Situatie | Gevangenisstraf aangestelden | Gevangenisstraf andere helpers |
| Situatie A (zie eerder) | 2 jaar tot 5 jaar | 3 maanden tot 2 jaar |
| Situatie B (zie eerder) | 5 jaar tot 10 jaar | 6 maanden tot 3 jaar |
Hulp door het verschaffen van wapens
Ook hier is enerzijds vereist dat er bij de ontvluchting geweld, bedreiging of gevangenisbraak is, terwijl er anderzijds door de helper wapens moeten worden verschaft. Hier is er eveneens sprake van een restrictieve interpretatie en wijkt de rechtspraak zelfs af van de definitie van artikel 135 van het Strafwetboek:
“Onder het woord wapens worden begrepen alle toestellen, werktuigen, gereedschappen of andere snijdende, stekende of kneuzende voorwerpen die men heeft ter hand genomen om te doden, te wonden of te slaan, zelfs indien men geen gebruik ervan gemaakt heeft.” (Artikel 135 Strafwetboek)
Volgens de rechtspraak moet er echt sprake zijn van eigenlijke wapens, zoals een geweer. Andere oneigenlijke wapens, zoals een bijl, kunnen dan wel weer als werktuig worden beschouwd. Voor een goede indicatie verwijs ik naar de omzendbrief over de toepassing van de wapenwetgeving:
“een wapen is een voorwerp dat werd ontworpen of vervaardigd met als doel het bedreigen, het verwonden of het doden van mensen of dieren […]. Op basis hiervan kan bijvoorbeeld worden gesteld dat een nagelpistool, een zaag en een bijl (tenzij het zou gaan om een primitieve strijdbijl) geen wapens zijn, maar werktuigen. Een gewoon keukenmes is in die zin evenmin een wapen […] .”
Ook hier maken we weer een onderscheid tussen beide situaties en de vraag of het al dan niet om een aangestelde gaat:
| Situatie | Gevangenisstraf aangestelden | Gevangenisstraf andere helpers |
| Situatie A (zie eerder) | 5 jaar tot 10 jaar | 2 jaar tot 5 jaar |
| Situatie B (zie eerder) | 10 jaar tot 15 jaar | 5 jaar tot 10 jaar |
