Tot op heden wordt slechts een heel beperkt deel van de Belgische rechtspraak gepubliceerd. Dit zorgt voor wapenongelijkheid. Sommige advocatenkantoren investeren namelijk veel geld in het aanleggen van privécollecties met niet-gepubliceerde rechtspraak. Een klein advocatenkantoor heeft daar de middelen niet voor, laat staan een rechtszoekende die zichzelf wil verdedigen. Tegelijkertijd is het ook een booming business, met bedrijven die eigen databanken aanbieden en dure juridische tijdschriften waarin niet-gepubliceerde rechtspraak wordt besproken. Daarom kwam de wet van 5 mei 2019 er. Hiermee zou men de eerste stap zetten naar een integrale Belgische rechtspraakdatabank. Deze is er echter nog steeds niet en ook de volgende deadline zal wellicht niet worden gehaald.
Huidige openbare databanken
Momenteel zijn er wel degelijk al een aantal openbare databanken, maar ze bevatten slechts een fractie van de rechtspraak. De selectie daarvan gebeurt vaak vrij willekeurig.
De openbare databank Juportal is de opvolger van Jure-Juridat. Het is een databank met arresten van het Hof van Cassatie, het Grondwettelijk Hof, arbeidshoven en vonnissen van de arbeidsrechtbanken. Ook andere rechtspraak van bijvoorbeeld de Raad van State wordt opgenomen, maar slechts heel beperkt. De individuele rechtscolleges dienen zelf te beslissen welke rechtspraak ze publiceren. Wel zijn er een aantal selectiecriteria op basis waarvan men rechtspraak, die eerst anoniem wordt gemaakt, publiceert. Deze criteria zijn echter vrij vaag geformuleerd:
- Beslissingen die voor opschudding in de samenleving zorgen
- Beslissingen die een rechtsbegrip of een rechtsterm uiteenzetten
- Beslissingen waarbij de toegepaste interpretatiemethode tot een ongebruikelijke toepassing van een rechtsregel zorgt
- Beslissingen waarbij nieuwe argumenten worden aangevoerd of waarbij een rechtsbeginsel ter discussie wordt gesteld
- Beslissingen die gaan over de bevoegdheid van een rechtscollege
- Beslissingen waarbij constante rechtspraak wordt bevestigd
- Beslissingen waarbij een rechter een afwijkend standpunt inneemt of een andere oplossing geeft dan deze die door een hoger rechtscollege of het Openbaar Ministerie is voorgesteld
Verder is er een databank voor de arresten van het Grondwettelijk Hof waarin een groot deel van de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof kan worden geraadpleegd (www.grondwettelijkhof.be). De arresten vanaf 1994 van de Raad van State kunnen dan weer worden teruggevonden via de website www.raadvanstate.be. De arresten van het Hof van Cassatie vanaf 1990 tot en met 2015 zijn op de website van het Hof van Cassatie te vinden, maar de magistraten kiezen zelf wat ze publiceren waardoor dus niet de volledige rechtspraak toegankelijk is.
Private databanken en initiatieven
De huidige openbare databanken bevatten niet de integrale rechtspraak en zijn bovendien niet altijd even goed doorzoekbaar. De Belgische rechtspraak wordt daarnaast ook via juridische tijdschriften en private gegevensbanken gepubliceerd. Ze krijgen gratis kopieën van de gerechtelijke beslissingen die ze relevant vinden. Ook zij beslissen natuurlijk zelf wat ze al dan niet relevant vinden om te publiceren. Deze rechtspraak is vaak enkel tegen betaling raadpleegbaar.
Zijn van expeditierecht vrijgesteld:
[…]
5° de kopieën of uittreksels van vonnissen en arresten die afgeleverd worden aan juridische tijdschriften, aangewezen door de Minister van Financiën” (Art. 280, 5° wetboek der registratie-, hypotheek- en griffierechten)
In sommige juridische takken wordt heel weinig rechtspraak gepubliceerd. Dit heeft ervoor gezorgd dat advocaten zich in bepaalde domeinen hebben gespecialiseerd en hierin zelf privécollecties hebben aangemaakt. Dit zorgt voor een belangrijk voordeel ten opzichte van de advocaten die deze informatie niet hebben. Hetzelfde geldt ook voor de fiscus. De fiscus heeft een eigen interne databank aangelegd met niet-gepubliceerde beslissingen terwijl de advocaat het enkel met de gepubliceerde rechtspraak moet doen.
Desondanks hebben de private databanken heel wat potentieel, zelfs wanneer alle rechtspraak openbaar zou worden gemaakt. Deze databanken zullen in de toekomst nog sterker focussen op datamining en kunstmatige intelligentie om zo de rechtspraak beter doorzoekbaar te maken. Men orakelt dat dit ook de voorspelbaarheid van rechterlijke beslissingen zal doen toenemen, waardoor alternatieve geschillenbeslechting interessanter wordt. Verder zou dit mogelijk in forumshopping kunnen resulteren: eisers zouden kiezen voor het recht van het land dat het meest in hun voordeel spreekt. Dit is iets dat ook in het buitenland al is opgemerkt.
Wellicht in september 2021 nog steeds geen nieuwe openbare rechtspraakdatabank
Hoe dan ook moet België uiteindelijk een openbare databank met rechtspraak krijgen. De basis daarvoor is al gelegd. Zo werd in 2019 artikel 149 van de Grondwet aangepast, waardoor uitspraken niet langer tijdens de zitting openbaar moeten worden uitgesproken, maar openbaar moeten worden gemaakt “op de wijze bepaald door de wet”.
Vervolgens kwam er de wet van 5 mei 2019 die het startschot gaf voor de oprichting van een volwaardige databank met Belgische rechtspraak. De rechtspraak zal daarbij integraal, maar na anonimisering, worden opgenomen. De inwerkingtreding was voor 1 september 2020 voorzien, maar dit bleek uiteindelijk niet haalbaar. Daarom werd de inwerkingtreding vervolgens uitgesteld tot 1 september 2021. In de memorie van toelichting wees men op een aantal knopen die de wetgever eerst nog moet doorhakken. Het is bijvoorbeeld nog niet duidelijk of ook vonnissen en arresten uit het verleden zullen worden opgenomen en of anonimisering voldoende is om het recht op privacy te waarborgen. Verder vraagt men zich af hoe men kan voorkomen dat artificiële intelligentie kan bepalen hoe men bepaalde magistraten het beste bespeelt.
De minister van Justitie Vincent van Quickenborne liet bij een eerdere schriftelijke vraag al doorschemeren dat ook september 2021 te vroeg zal komen. Uit zijn antwoord blijkt dat er nog steeds meer vragen dan antwoorden zijn. Ook blijkt dat Justitie nog steeds bezig is met het ontwikkelen van een systeem voor automatische anonimisering. Dat er uiteindelijk een volwaardige openbare databank komt, is duidelijk. Alleen weten we nog niet wanneer.
